'বন্ধ খামৰ' কাহিনী: ১৭টা ৰাজনৈতিক দলে লাভ কৰিছিল নিৰ্বাচনী বণ্ড

by Shreegireesh Jalihal and Poonam Agarwal.

নতুন দিল্লী: নিৰ্বাচনী বণ্ডৰ জৰিয়তে কোম্পানী আৰু ব্যক্তিৰ দ্বাৰা গোপন ৰাজনৈতিক পুঁজি ভাৰতৰ ২৮০০টা ৰাজনৈতিক দলৰ ভিতৰত মাত্ৰ ১৯টাহে লাভ কৰিছিল। অকল শাসক পক্ষই তিনি বছৰত ৬২০১ কোটি টকাৰ ৬৮% সংগ্ৰহ কৰে। এই কথা প্ৰকাশ পাইছে দ্য ৰিপ’ৰ্টাৰ্ছ কালেকটিভৰ ধাৰাবাহিক সাক্ষাৎকাৰ আৰু বাৰ্ষিক অডিট প্ৰতিবেদনৰ বিশ্লেষণত।

এই ফলাফলবোৰ ১০৫ টা ৰাজনৈতিক দলৰ দ্বাৰা নিৰ্বাচনী বণ্ড নগদীকৰণ কৰা বুলি বহুলভাৱে ধাৰণা কৰা বিশ্বাসৰ (ইয়াত আৰু ইয়াত) বিপৰীত, বিজেপিৰ ভাষাত, "দাতাৰ পছন্দৰ যিকোনো ৰাজনৈতিক দলক দান" দিয়াৰ বাবে বণ্ড হৈছে এক দক্ষ উপায়। 

২০১৭ আৰু ২০১৮ চনত উচ্চতম ন্যায়ালয়ত (ইয়াত আৰু ইয়াত) নিৰ্বাচনী বণ্ডৰ বৈধতাক প্ৰত্যাহ্বান জনাই আবেদন দাখিল কৰা হৈছিল, যাৰ জৰিয়তে কৰ্পৰেট কোম্পানী আৰু ব্যক্তিয়ে ৰাজনৈতিক দলসমূহক অজ্ঞাত পৰিমাণৰ ধন দান কৰিছিল। 12 এপ্ৰিল, 2019 তাৰিখে, উচ্চতম ন্যায়ালয়ে নিৰ্বাচন আয়োগক নিৰ্বাচনী বণ্ডৰ পৰা কোনবোৰ দলে কিমান লাভ কৰিছে সেই বিষয়ে জানিবলৈ আৰু তথ্য প্ৰদান কৰিবলৈ কৈছিল।

উচ্চতম ন্যায়ালয়ে এই তথ্য ছীল কৰা খামত দিবলৈ নিৰ্দেশ দিয়ে। ভাৰতৰ প্ৰাক্তন মুখ্য ন্যায়াধীশ ৰঞ্জন গগৈৰ এই প্ৰথা আৰম্ভ কৰিছিল, যাতে ন্যায়াধীশসকলৰ বাহিৰে আন কোনোৱে তথ্যসমূহ পৰ্যালোচনা কৰিব নোৱাৰে।

ইচিয়ে ৰাজনৈতিক দলসমূহলৈ পত্ৰযোগে আদালতৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিবলৈ কয়। ইচিত পঞ্জীয়নভুক্ত ২,৮০০+ ৰাজনৈতিক দলৰ ভিতৰত ১০৫টা দলে উত্তৰ দিছিল, যদিও কিছুমানে বণ্ড লাভ কৰিছিল নে নাই সেইটো নিৰ্বিশেষে সকলোৰে পৰা প্ৰতিবেদন বিচৰাৰ যুক্তিৰ ওপৰত প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিছিল।

ইচিয়ে ২০২০ চনৰ ফেব্ৰুৱাৰীত শীৰ্ষ আদালতত 'চীলড কভাৰ'ত সঁহাৰি দাখিল কৰিছিল। তালিকাখনত সাতটা ৰাষ্ট্ৰীয় দল, তিনিটা ৰাষ্ট্ৰীয় দলৰ ৰাজ্যিক গোট, ২০ টা ৰাজ্যিক দল, ৭০ টা পঞ্জীভুক্ত অস্বীকৃত দল আৰু পাঁচটা অচিনাক্ত সংস্থা অন্তৰ্ভুক্ত আছিল। 

আবেদনকাৰী সকলে বাৰে বাৰে সোঁৱৰাই দিয়াৰ পাছতো সৰ্বোচ্চ ন্যায়ালয়ে শেষবাৰৰ বাবে গোচৰটোৰ শুনানি গ্ৰহণ কৰাৰ দুবছৰ পাৰ হৈ গ’ল৷ ছীল কৰা খামবোৰ এতিয়াও খুলিব পৰা নাই ন্যায়ালয়ে।

বণ্ডৰ জৰিয়তে মাত্ৰ ১৭টা ৰাজনৈতিক দলেহে দান লাভ কৰিছিল

আয়োগক উত্তৰ দিয়া ৭০টা পঞ্জীয়নভুক্ত অস্বীকৃতিপ্ৰাপ্ত দলৰ ভিতৰত ৫৪টা দলৰ মুৰব্বীৰ সাক্ষাৎকাৰ লৈ, দলসমূহে প্ৰেৰণ কৰা পত্ৰসমূহ পৰ্যালোচনা কৰি আৰু ৰাজনৈতিক দলসমূহৰ বাৰ্ষিক নিৰীক্ষণ প্ৰতিবেদন দাখিলৰ তথ্য বিশ্লষন কৰি ৰিপ’ৰ্টাৰ্ছ কালেকটিভে এতিয়া ছীল কৰা খামসমূহত থকা তথ্যসমূহ চিনাক্ত কৰি উলিয়াইছে।

এইবোৰ পৰা দেখা গৈছে যে ইচিৰ বন্ধ খামত নাম উল্লেখ কৰা ১০৫টা দলৰ ভিতৰত মাত্ৰ ১৭টা ৰাজনৈতিক দলেহে নিৰ্বাচনী বণ্ডৰ জৰিয়তে ধন লাভ কৰিছিল। 

১৭টাৰ ভিতৰত বিজেপিয়ে পাইৰ সৰ্বাধিক অংশ লাভ কৰিছিল— ২০১৭-১৮ৰ পৰা ২০১৯-২০ বিত্তীয় বৰ্ষৰ ভিতৰত ক্ৰয় কৰা মুঠ নিৰ্বাচনী বণ্ডৰ ৬৭.৯% বা ৪,২১৫.৮৯ কোটি টকা।

যদিও দ্বিতীয় স্থানত আছে, কংগ্ৰেছে  ৭০৬.১২ কোটি টকা বা নগদ কৰা সকলো বণ্ডৰ ১১.৩% সংগ্ৰহ কৰিছিল।

তৃতীয় স্থানত থকা বিজু জনতা দলে লাভ কৰে ২৬৪ কোটি টকা। ই নগদ ধনৰ বণ্ডৰ ৪.২% ভাগ বহন কৰিছিল। বাকী ৰাষ্ট্রীয় আৰু ৰাজ্যিক দলসমূহে ১০১৬ কোটিতকৈ অধিক মূল্যৰ বণ্ডৰ বাকী ১৬.৬% লাভ কৰে৷

বিজেপি, কংগ্ৰেছ আৰু বিজেডিয়ে মিলি ইলেক্টৰেল বণ্ডৰ জৰিয়তে দিয়া ৰাজনৈতিক অনুদানৰ ৮৩.৪% কৰ্ণাৰ কৰে।

দ্ৰাবিড় মুন্নেত্ৰ কাঝাগাম আৰু ঝাৰখণ্ড মুক্তি মৰ্চা নামৰ আৰু দুটা ৰাজনৈতিক দলে বণ্ডৰ জৰিয়তে ধন লাভ কৰিছিল যদিও উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ নিৰ্দেশৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনোৱা বুলি ইচিয়ে তালিকাভুক্ত কৰা নাই।

তথ্যৰ অধিকাৰ (আৰটিআই) আবেদনৰ সঁহাৰিস্বৰূপে, চৰকাৰী মালিকানাধীন ষ্টেট বেঙ্ক অফ ইণ্ডিয়া (এছবিআই), একমাত্ৰ বেঙ্ক যি নিৰ্বাচনী বণ্ড জাৰী আৰু নগদীকৰণ কৰিবলৈ কৰ্তৃত্বপ্ৰাপ্ত, নিৰ্বাচনী বণ্ড প্ৰাপ্ত আৰু নগদ কৰিবলৈ যোগ্য 23 টা দলৰ নাম উল্লেখ কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰে।

নিৰ্বাচনী বণ্ডৰ বিষয়টো উচ্চতম ন্যায়ালয়ত কিয় আছে?

২০১৭ চনত তদানীন্তন বিত্তমন্ত্ৰী অৰুণ জেটলীয়ে ঘোষণা কৰা নিৰ্বাচনী বণ্ড আঁচনিৰ অধীনত কোম্পানী, ব্যক্তি, ট্ৰাষ্ট আৰু এন জি অ’ সমূহে বেনামীভাৱে যিমান বিচাৰে সিমান বণ্ড ক্ৰয় কৰিব পাৰে, ১০০০ টকা, ১০ হাজাৰ টকা, ১ লাখ টকা, ১০ লাখ টকা আৰু ১ কোটি টকা। এই বণ্ডসমূহ এছ বি আইৰ হাতত থকা এটা ৰাজনৈতিক দলৰ একাউণ্টত জমা কৰা হয়।

সমালোচকসকলে আঙুলিয়াই দিছে (ইয়াত, ইয়াত আৰু ইয়াত) যে নিৰ্বাচনী বণ্ডে ৰাজনীতিবিদসকলৰ বাবে ধনী আৰু ক্ষমতাশালী সকলৰ পৰা অনুদান লুকুৱাই ৰখাত আৰু ৰাজনৈতিক দলবোৰৰ নগদ ধনৰ বুকু বৃদ্ধি কৰাত সহায় কৰে, এই ক্ষেত্ৰত, বিজেপি। এই ধন বিস্তৃত বিজ্ঞাপন প্ৰচাৰ আৰু সম্পৰ্কিত নিৰ্বাচনী ব্যয়লৈ যায়, যাৰ ফলত দলটোৱে নিৰ্বাচনী প্ৰচাৰত প্ৰতিদ্বন্দীসকলক অতিক্ৰম কৰিব পাৰে আৰু ইয়াৰ নিৰ্বাচনী যন্ত্ৰপাতি চলাই ৰাখিব পাৰে।

4 ছেপ্টেম্বৰ 2017 তাৰিখে, এছ'চিয়েচন ফৰ ডেমক্ৰেটিক ৰিফৰ্মছ (এডিআৰ) নামৰ এক অলাভজনক সংস্থাই উচ্চতম ন্যায়ালয়ত বিত্ত আইন, 2017-ৰ অধীনত গুৰুত্বপূৰ্ণ নিয়মসমূহৰ সংশোধন প্ৰত্যাহাৰ কৰিবলৈ এক আবেদন দাখিল কৰে যিয়ে নিৰ্বাচনী বণ্ডৰ পথ প্ৰশস্ত কৰে। এপ্ৰিল 2019-ত এক অন্তৱৰ্তীকালীন আদেশত, আদালতে ৰাজনৈতিক দলবোৰক নিৰ্বাচনী বণ্ডৰ জৰিয়তে প্ৰাপ্ত পুঁজিৰ বিৱৰণ প্ৰদান কৰিবলৈ কৈছিল। 

ইচিয়েও নিৰ্বাচনী বণ্ড আঁচনিখন ঘূৰাই অনাটো বিচাৰিছিল। ই আৱেদনৰ প্ৰতিক্ৰিয়া স্বৰূপে মাৰ্চ 2019 ত আদালতত এক প্ৰতি-শপতনামা দাখিল কৰিছিল, বণ্ডৰ সৈতে ইয়াৰ সংৰক্ষণ প্ৰকাশ কৰিছিল। 

ইচিয়ে শপতনামাত কয় যে, “দানৰ স্বচ্ছতাৰ ক্ষেত্ৰত এইটো এটা পশ্চাদগামী পদক্ষেপ। ইয়াত চাৰিটা আইন সংশোধনীৰ ফ্লেগ কৰা হৈছিল। ইয়াত সকীয়াই দিয়া হৈছে যে এই সংশোধনীসমূহে শ্বেল কোম্পানীসমূহৰ জৰিয়তে ৰাজনৈতিক পুঁজিৰ ক্ষেত্ৰত ক’লা ধন আনিব আৰু “ভাৰতত ৰাজনৈতিক দলসমূহৰ অনিয়ন্ত্ৰিত বিদেশী পুঁজিৰ অনুমতি দিব, যাৰ ফলত ভাৰতীয় ৰাজনীতি বিদেশী কোম্পানীসমূহৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হ’ব পাৰে”।

ইচিৰ উদ্বেগৰ বিপৰীতে, বিজেপিয়ে নিৰ্বাচনী বণ্ড আঁচনিক "পৰিষ্কাৰ ধন আনি ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থা পৰিষ্কাৰ" কৰাৰ এক "পথপ্ৰদৰ্শক" আৰু "অভিনৱ" উপায় হিচাপে বিবেচনা কৰিছিল।

২০১৭ চনৰ মে মাহত, যেতিয়া বিত্ত মন্ত্ৰীয়ে প্ৰস্তাৱিত আঁচনিখনৰ ওপৰত দলসমূহৰ পৰা মতামত বিচাৰিছিল, বিজেপিয়ে ইয়াক এক উৎসাহী পৰ্যালোচনা দিছিল আনহাতে আনসকলে তেওঁলোকৰ সন্দেহ প্ৰকাশ কৰিছিল।

২০১৯ চনত দ্য কালেক্টিভৰ দ্বাৰা প্ৰকাশিত অনুসন্ধানমূলক প্ৰতিবেদনসমূহে দেখুৱাইছিল যে কেনেদৰে কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ বণ্ডৰ ওপৰত আপত্তি উপেক্ষা কৰিছিল, ইচিৰ মন্তব্যৰ বিষয়ে সংসদত মিছা কৈছিল, কৰ্ণাটক ৰাজ্যিক বিধানসভা নিৰ্বাচনৰ আগতে এটা অবৈধ "বিশেষ" খিৰিকীক বণ্ড নগদ কৰিবলৈ অনুমতি দি আইন ভংগ কৰিছিল আৰু এছবিআইক ম্যাদ উকলি যোৱা বণ্ড গ্ৰহণ কৰিবলৈ বাধ্য কৰিছিল। 

আৰটিআই আইন, 2005-ৰ অধীনত এক স্বতন্ত্ৰ ৰাজহুৱা কৰ্তৃপক্ষ হোৱা স্বত্বেও এছ.বি.আই.-য়ে নিৰ্বাচনী বণ্ড সম্পৰ্কীয় আৰ.টি.আই. প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিবলৈ বিত্ত মন্ত্ৰালয়ক অনুমতি বিচাৰি ধৰা পৰিছিল। 

বেংকে আৰ টি আইৰ সঁহাৰিত মিছা কথা কৈছিল। ইয়াৰ সঁহাৰিত দাবী কৰা হৈছিল যে ২০১৮ আৰু ২০১৯ চনত প্ৰতিটো মূল্যৰ কিমান বণ্ড বিক্ৰী হৈছিল তাৰ তথ্য তেওঁলোকৰ হাতত নাই, কিন্তু কেইবাটাও চৰকাৰী ৰেকৰ্ডত দেখা গৈছে যে ইয়াৰ হাতত কেৱল সেই ফৰ্মেটত তথ্য সংৰক্ষণ কৰাই নহয়, নিয়মিতভাৱে বিত্ত মন্ত্ৰালয়লৈ তথ্য প্ৰেৰণ কৰিব।

শেহতীয়াকৈ, এছবিআইয়ে অৱসৰপ্ৰাপ্ত কমোডৰ লোকেশ বাত্ৰাই দাখিল কৰা আৰটিআই প্ৰশ্নৰ উত্তৰত কৈছিল যে উচ্চতম ন্যায়ালয়ত ইচিয়ে দাখিল কৰা 105 টা দলৰ তালিকাৰ মাত্ৰ 23 টাহে নিৰ্বাচনী বণ্ড প্ৰাপ্ত কৰিবলৈ যোগ্য।

অৱশ্যে, বেঙ্কে আৰ.টি.আই. আইনৰ ধাৰাবোৰ উল্লেখ কৰি 23 টা পক্ষৰ নাম প্ৰকাশ কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰে। কিন্তু এই ধাৰাবোৰ কেৱল তেতিয়াহে প্ৰয়োগ কৰিব পাৰি যদি ৰাজহুৱা কৰ্তৃপক্ষই সিদ্ধান্ত লয় যে তথ্যবোৰ প্ৰকাশ কৰি কোনো ৰাজহুৱা স্বাৰ্থ পূৰণ কৰা নহ'ব।

‘আমাৰ বেংক একাউণ্টত ৭০০ টকা আছে’

ইচিয়ে দাখিল কৰা তালিকাত নাম উল্লেখ কৰা ৭০টা পঞ্জীয়নভুক্ত স্বীকৃতিপ্ৰাপ্ত দলৰ ভিতৰত উত্তৰ প্ৰদেশৰ শ্ৰমিক সমাজ পাৰ্টি অন্যতম। এডিআৰৰ এক বিশ্লেষণ অনুসৰি আন ৬৮ গৰাকী দলৰ সৈতে লেবাৰ সমাজ পাৰ্টিয়ে নিৰ্বাচনী বণ্ডৰ জৰিয়তে অনুদান লাভ কৰাৰ যোগ্য নহয়।

এই কথাই বহুতকে বিমোৰত পেলাইছিল, কিয়নো ইচিয়ে তালিকাভুক্ত কৰা ১০৫টা পক্ষই বণ্ডৰ জৰিয়তে ধন পাইছিল বুলি ধাৰণা কৰা হৈছিল। দেশৰ গ্ৰাম্য অঞ্চলত বেছিভাগেই ক্ষুদ্ৰ ক্ষুদ্ৰ কাৰ্যালয় আৰু প্ৰায়েই কোনো প্ৰেছ কভাৰেজ থকা এই দলসমূহে অস্বচ্ছ বণ্ডৰ জৰিয়তে কেনেকৈ ধন সংগ্ৰহ কৰি আছিল সেই সম্পৰ্কে বাতৰি প্ৰকাশ পাইছিল।  অস্বাভাৱিক নামবোৰ- আপ ঔৰ হাম পাৰ্টি (ইউ এণ্ড মি পাৰ্টি) বা চাবচে বাদি পাৰ্টি (দ্য বিগেষ্ট পাৰ্টি)- সংবাদ মাধ্যমৰ মনোযোগ আকৰ্ষণ কৰিছিল। 

কালেক্টিভে এই পঞ্জীভুক্ত অস্বীকৃত দলসমূহৰ ৫৪ টাৰ মুৰব্বীৰ সৈতে কথা পাতিছিল। আনবোৰৰ সৈতে যোগাযোগ কৰিব পৰা নগ'ল।

লেবাৰ সমাজ পাৰ্টিৰ প্ৰতিষ্ঠাপক অধিবক্তা বাবুৰামে কয় যে নিৰ্বাচনী বণ্ড কি নাজানো। “আমি কোনো ধৰণৰ অনুদান পোৱা নাই। আমাৰ বেংকৰ পাছবুক দেখুৱাব পাৰিম। আমাৰ বেংক একাউণ্টত প্ৰায় ৭০০ টকা আছে।”

আমি কথা পতা সকলো দলৰ মুৰব্বীয়ে বণ্ডৰ জৰিয়তে পইচা পোৱা বুলি অস্বীকাৰ কৰিছিল আৰু তেওঁলোকে ইচিলৈ প্ৰেৰণ কৰা সঁহাৰিসমূহ শ্বেয়াৰ কৰিছিল।

গুজৰাটস্থিত ৰাইট টু ৰিকাল পাৰ্টিৰ প্ৰতিষ্ঠাপক তথা সভাপতি ৰাহুল মেহতাই দ্য কালেকটিভক জনোৱা মতে, ইচিৰ পৰা পত্ৰখন লাভ কৰাৰ সময়ত তেওঁৰ দলৰ বেংক একাউণ্টো নাছিল।

"আমাক এটা শূন্য প্ৰতিবেদন দাখিল কৰিবলৈ কোৱা হৈছিল। মই ৰাজ্যিক নিৰ্বাচন আয়োগৰ সৈতে নিশ্চিত কৰিছিলো। তেওঁলোকে কৈছিল যে ইচি পত্ৰৰ উত্তৰ দিয়াটো বাধ্যতামূলক আছিল," মেহতাই কয়।

মেহতাৰ ৰাইট টু ৰিকল পাৰ্টিয়ে ৩০ মে ২০১৯ ত ইচিক উত্তৰ দিছিল আৰু পৰৱৰ্তী সময়ত আদালতত দাখিল কৰা ইচিৰ তালিকাত ৰখা হৈছিল।

আমি ভ্ৰমণ কৰা চাৰিটা দলৰ বাবে একেই আছিল — প্ৰজা কংগ্ৰেছ পাৰ্টি, হিন্দুস্তান একচন পাৰ্টি, লেবাৰ সমাজ পাৰ্টি আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় শান্তি পাৰ্টি। চাৰিটাৰ ভিতৰত এটা হিন্দুস্তান একচন পাৰ্টিৰ এছ বি আই একাউণ্টো নাই।

আমি ফোনযোগে কথা পতা ৫০টা পঞ্জীয়নভুক্ত স্বীকৃতিপ্ৰাপ্ত দলৰ সঁহাৰি একে আছিল।

“আমাৰ দৰে পাৰ্টিবোৰক কোনে কিবা দান দিব?” পাটনাস্থিত ভাৰতীয় বেকৱাৰ্ড পাৰ্টিৰ বিনোদ কুমাৰ সিনহাই প্ৰশ্ন কৰে।

(Shreegireesh Jalihal is a member of The Reporters’ Collective, a journalism collaborative that publishes in multiple languages and media. Poonam Agarwal is an independent investigative journalist with 18 years of experience in television and digital media.)

The original article in English is being published in article-14.com.